Het begrip ‘geweten’ kent een eigen historie. Die is niet in alle tijden en plaatsen dezelfde, maar afhankelijk van de algemene ontwikkeling van sociale groepen en daarbij horende culturele invloeden.
Dit stukje historie gaat over onze Westerse cultuur.
Vroegste historie
Het begrip geweten zoals wij dat kennen is niet oud. Zo komt het in het Oude Testament niet voor, ook al kan het scheppingsverhaal, met daarin de zondeval 1, worden beschouwd als een beschrijving van het ontstaan van het geweten.
Immers, na het eten van de appel, van de boom van Kennis van Goed en Kwaad, werden Adam en Eva bang. Ze verborgen zich toen ze de stem van God hoorden, omdat ze zich van hun naaktheid bewust waren geworden en zich ervoor schaamden.
Pas in het Nieuwe Testament, en voornamelijk in de brieven van de apostel Paulus, komt het begrip ‘geweten’ voor het eerst in de Bijbel voor.
In Paulus’ tijd was dat begrip al wel bekend, zoals blijkt uit het werk van Cicero 2 en de brieven van Seneca. 3
Opmerkelijk is dat Paulus vaak over het goede geweten schrijft, terwijl de oudste betekenis van het Latijnse conscientia meestal een slecht geweten aanduidt (zie Beterkenis van de woorden geweten en moraal).
De Middeleeuwen
Tijdens de vroege Middeleeuwen, het tijdperk van de Scholastiek, werden kloosters centra van kennis en onderwijs, maar ook van contemplatie.
De biecht
Zelfonderzoek naar de juistheid van eigen doen en laten, hoorde daar ook bij, evenals belijdenis van eigen zonden, eerst in de monnikengemeenschap, later tegenover een vaste geestelijk leidsman. Dit werd geleidelijk aan ook voor leken, in de vorm van de biecht, geïntroduceerd 4.
Later, in de 13e eeuw, is het biechten voor alle gelovigen verplicht gesteld, waardoor het zelfonderzoek sterk werd gestimuleerd.
Dit heeft waarschijnlijk invloed gehad op de opvattingen over en beleving van het geweten. 5
Thomas van Aquino
In diezelfde tijd schreef Thomas van Aquino 6, filosoof en kerkvader, als een van de eersten, een uitgewerkte verhandeling over het geweten.
Hij maakte daarbij onderscheid tussen een aangeboren en een verworven gedeelte.
Het eerste bestond uit ‘onweerlegbare’ morele principes (zoals: “je moet het goede doen en het kwade mijden”; “wat je niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook een ander niet”; “heb respect voor je ouders”, etc.).
Het verworven gedeelte was rationeel van aard en moest, met vallen en opstaan, die ‘oer’-principes in de dagelijkse praktijk zien te brengen.
Dat proces moest ook weer nieuwe, praktisch toepasbare principes opleveren, die in vergelijkbare, toekomstige situaties konden worden gebruikt.
Het aangeboren gedeelte noemde hij synderesis (juister is: synteresis). Deze visie domineerde lange tijd de Scholastische filosofie 7.
♦ Voor ons is interessant dat in de hedendaagse discussie over de oorzaak van psychopathie (mensen ‘zonder geweten’) het begrip synderesis weer is opgedoken vanwege de idee dat psychopaten (of sociopathen) de synderesis zouden missen. 8.) ♦
Individualisering van het geweten
Een andere ontwikkeling was van groot belang, namelijk de leken-emancipatie die volgde op de uitvinding van de boekdrukkunst, halverwege de 15e eeuw.
Gelovigen zijn erdoor in staat gesteld zelf de Bijbel –tot dan toe beschouwd als bron van alle kennis– te bestuderen, waardoor ze hun eigen opvattingen over de wereld, en dus ook over ethische kwesties, konden vormen. Ze waren daarvoor niet langer afhankelijk van de interpretaties door de geestelijkheid.
Door de Reformatie is dit proces nog versterkt. Er is daarbij veel nadruk gelegd op de zondigheid (erfzonde) van de mens en de verantwoordelijkheid die daaruit voortkwam om daar zelf iets aan te doen. Dit alles leidde tot een verdere individualisering van het geweten. 9
Recente historie
Zo zijn er natuurlijk meer historische invloeden geweest. Denk bijvoorbeeld aan de Verlichting, de Franse Revolutie, de opkomst van het Socialisme en Liberalisme, en de (wereld)oorlogen.
Het bovenstaande stukje historie geeft slechts voorbeelden van het soort van invloeden waardoor inzicht in en beleving van het geweten in de loop van de tijd veranderen. Dergelijke veranderingen kunnen ook door culturele invloeden optreden.
Beperkt aandachtsgebied
Vanwege de veranderlijkheid en de complexiteit van het begrip beperk ik het aandachtsgebied, in het hiernavolgende, tot de moderne tijd en de invloedssfeer van de Westerse cultuur.
Misschien zal het mogelijk blijken om universeel geldende principes over het geweten te formuleren. Maar daarvoor zullen we eerst meer inzicht krijgen in het functioneren van het geweten in onze eigen cultuur.
Pas daarna heeft het zin om te bezien of generaliseren naar andere culturen mogelijk blijkt.
← naar vorige hoofdstuk: Wat is het geweten?
naar volgende hoofdstuk: Betekenis van de woorden geweten en moraal
——————————————————————- ©2015 horsey — laatst bijgewerkt op 12-10-2019
Info over de website → klik op Zoektocht / Home , Wegwijs of Inhoud
Plaats een reactie → scroll naar beneden of klik op Discussie
Met de Terug-knop van je browser ‘spring’ je naar de vorige webpagina.