Betekenis van ‘geweten’ en ‘moraal’.

Op zoek naar de betekenis van het woord geweten hebben we in het voorafgaande een aantal uitgangspunten vastgesteld
(zie Wat is het geweten? en Een stukje historie ):

Zoeken naar betekenissen

Enkele uitgangspunten

1. Er bestaat geen omschrijving van het geweten die algemeen geaccepteerd is.
2. De betekenis van het woord geweten is in de loop van de tijd veranderd.
3. Er is ook grote culturele variatie.
4. Daarom bepalen we onze zoektocht vooralsnog tot de invloedssfeer van de westerse cultuur en tot de moderne tijd.
5. We zoeken naar empirische kennis zoals die met name door de psychologie wordt geboden.
6. Echter ook de psychologie heeft geen algemene geaccepteerde omschrijving van het geweten te bieden.
7. Daarom beginnen we met een inventarisatie van de betekenissen die er in het algemene spraakgebruik aan het woord worden gegeven.

Betekenis in het Nederlands en het Engels

Op onze zoektocht naar betekenissen is zowel naar het Nederlands als naar het Engels (belangrijke taal bij bronnen-onderzoek) gekeken en is het enigszins verwante woord ‘moraal‘ eraan toegevoegd.

Die verwantschap is in het Engels veel sterker, omdat daar een voorkeur bestaat voor het gebruik van ‘moral’ en ‘morality’ boven ‘conscience’ dat ook de algemenere betekenis van ‘bewustzijn’ heeft.
Ons ‘geweten’ is dan vaak ‘morality’. Onze ‘gewetensontwikkeling’ meestal ‘moral development’.

Betekenis van GEWETEN in het gewone spraakgebruik

geweten is van ge-+weten, letterlijk samen-weten, vertalende ontlening aan Lat. conscientia, ¹

Oorsprong van het woord

coscientia is afgeleid van con-scire, dat ook samen-weten betekent.
Het is waarschijnlijk afgeleid van het Griekse sun-eidesis dat dezelfde betekenis heeft.
Aanvankelijk betekende conscientia niet meer dan (zelf)-bewustzijn, daarna werd dat het zich-bewust-zijn van een (meestal slecht) geweten, een soort medeplichtigheid met jezelf.

Voor details over de oorsprong en geschiedenis van het woord, woordcombinaties en betekenissen: zie het historische Woordenboek der Nederlandsche Taal. WNT (2007).

Betekenis van ‘geweten’ opgezocht

Kennis over de betekenis in het algemene spraakgebruik kan worden ontleend aan woordenboeken, encyclopedieën en citaten.

Nederlands Woordenboek

Van Dale³
1. innerlijk besef van goed en kwaad,
de gezamenlijke al of niet bewuste voorstellingen en begrippen, waarnaar de mens de zedelijke waarde van eigen handelen beoordeelt,
her bewustzijn van plicht, in zoverre het zich zelfs tegenover natuurlijke wensen en begeerten stelt.

Uitdrukkingen, zegswijzen, spreekwoorden

• (uitdr.) zijn geweten in slaap sussen, wiegen, wakker schudden, tot zwijgen brengen, sussen, resp.zijn geweten laten spreken;
• de stem van het geweten volgen;
• een goed, een kwaad geweten hebben, een gevoel van schuldeloosheid, resp. van schuld
• (spr.) een goed geweten is een zacht oorkussen, wie deugdzaam is, kan rustig slapen;
• lets op zijn geweten hebben, de last van een schuld dragen, van iets de schuld hebben, iets misdreven hebben;
• iem. zonder geweten, iem. die gewetenloos handelt. geen wroeging kent;
• (uitdr.) een ruim, een rekbaar geweten hebben, het zo nauw niet nemen, niet strikt eerlijk zijn;
• (zegsw.) hij heeft een geweten zo groot als een hooischuur, door zijn geweten kan wel een koets met vier paarden rondrijden, hij neemt het moreel niet zo nauw;
• (uitdr.) tussen beurs en geweten geplaatst zjjn, tussen eigenbelang en strikte eerlijkheid moeten kiezen (b.v. bij het doen van opgaven voor de belasting);

Engels woordenboek

Aangezien de meeste psychologische studies, die voor ons relevant zijn, in het Engels zijn geschreven, heb ik ook daar naar gekeken.

Oxford English Dictionary ⁴

• The internal acknowledgement or recognition of the moral quality of one’s motives and actions;
• the sense of right and wrong as regards things for which one is responsible;
• the faculty or principle which judges the moral quality of one’s actions or motives.

Opmerking hierbij:
Opinions as to the nature, function, and authority of conscience are widely divergent (cursief van auteur), …

Enkele Engelse uitdrukkingen:

• conscience qualm; ~ scruple
• conscience-harried; ~-haunted; ~-pricked; ~-ridden; ~-smitten; ~-stricken; ~-struck
• conscience-easing; ~-pacifying; ~-wasting

Voor meer details: zie online versie: conscience, n. Oxford English Dictionary .

In Engelse publicaties wordt geweten vaak met moral sense aangeduid, mogelijk om het woord conscience te vermijden dat ook gewoon bewustzijn kan betekenen.
Gewetensontwikkeling wordt daarin conscience development, maar vaker moral development.

Omdat daartussen veel overlap bestaat en deze begrippen door veel auteurs als synoniem worden gebruikt, zal ik daar verder geen onderscheid tussen maken.
Er is echter wel verschil, aangezien de Engelse term algemener en breder is. Ze kan ook betrekking hebben op het morele oordeel in het algemeen, dat ook op anderen betrekking heeft, terwijl het geweten alleen de eigen persoon betreft.

Encyclopedieën

Winkler Prins Encyclopedie ⁵

GEWETEN (ethiek) is die vorm van het zedelijk oordeel, dat het eigen ik tot voorwerp heeft.
Het geweten doet zich voor als een splitsing der persoonlijkheid, in een instantie, die normatief optreedt in het doen en laten óf van tevoren waarschuwt, richtlijnen geeft en wenken, of wel achteraf een begane daad misprijst en laakt, en een instantie, die zich dit moet laten welgevallen en als aangeklaagde voor een eigen, innerlijk gerechtshof verschijnt.
Aangeklaagde, klager, rechter zijn op wonderlijke wijze een en dezelfde persoon. Kant, die dit beeld gaarne gebruikte, sprak van het geweten als een goddelijke stem, een Herzenskundiger. Vandaar, dat men wel onderscheidt: index (raadgever), judex (rechter), vindex (wreker).
Het diep-menselijk verschijnsel van het geweten vindt men in alle culturen terug. Voor de Europese cultuur werd het eerst vrij laat als begrip geconcipieerd: in de Romeinse Stoa. Vóór die tijd was evenwel reeds de conscientia als vorm van mede-(ge-)weten, bewustzijn van de schuldige daad, gemeengoed in de antieke literatuur (de Tragici!). De scholastiek onderscheidde de synteresis als bewustzijn van algemeen norm, van de conscientia als persoonlijk zich schuldig voelen. …

Encyclopædia Britannica ⁶

Conscience
a personal sense of the moral content of one’s own conduct, intentions, or character with regard to a feeling of obligation to do right or be good.
Conscience, usually informed by acculturation and instruction, is thus generally understood to give intuitively authoritative judgments regarding the moral quality of single actions.

Citaten

Selectie ⁷

Ik verkies nog altijd het getuigenis van mijn geweten boven alle lof die anderen mij mogen toezwaaien.
Marcus Tullius Cicero. Romeins staatsman en schrijver, 106 – 43 vC

Een vrede die alle aardse aanzien te boven gaat: een kalm en gerust geweten.
William Shakespeare. Bron: Henry VIII (1613)

Er is een schouwspel grootser dan de zee: dat is de hemel; er is een schouwspel grootser dan de hemel: dat is het geweten.
Victor Hugo. Frans schrijver, 1802-1885

Het geweten is niets anders dan andere mensen binnen in je.
Luigi Pirandello. Italiaanse dichter en toneelschrijver, 1867-1936

Er is een groter gerechtshof dan alle bestaande rechtbanken en dat is het gerechtshof van het geweten.
Mahatma Gandhi. Indiaas politicus, 1869-1948

Het geweten is, na de taal, de best geslaagde sociale uitvinding.
Antoon Vloemans. Vlaams schrijver en filosoof, 1898–1982

Betekenis van MORAAL in het gewone spraakgebruik

Betekenis van het woord ‘moraal’
Dikke van Dale, online 2017

moraal
van het Frans ‘morale’

1. moralen = de heersende zeden en gebruiken
• een losse, vrije moraal die in strijd is met de goede zeden
• een strakke moraal
• de politieke, zakelijke moraal
• de publieke moraal

2. moralen = zedelijke waardering van specifiek menselijke handelingen= zedenleer, ethiek

• de burgerlijke, christelijke, humanistische moraal
• de seksuele moraal
• dubbele moraal – zedelijke waardering die voor de ene groep anders is dan voor de andere, bv. anders voor de man dan voor de vrouw
• botsende moralen

ook als tweede lid in samenstellingen als de volgende, waarin het eerste lid degenen noemt die een moraal hanteren:
groepsmoraal, journalistenmoraal, studentenmoraal, vakbondsmoraal, volksmoraal
ook als tweede lid in samenstellingen als de volgende, waarin het eerste lid het onderwerp noemt waarop de moraal betrekking heeft: ondernemingsmoraal, oorlogsmoraal, seksmoraal, sportmoraal, verkeersmoraal, werkmoraal, zakenmoraal

3. moralen = vaste zedelijke beginselen, iemands voorstelling van goed en slecht
• geen moraal hebben

4. moralen = leerzame conclusie van een verhaal, fabel e.d.= zedenles
• de moraal van het verhaal

5. g.mv. betekenisontlening van Frans moralsport moreel
• moraal hebben, zich moreel sterk voelen

Van Dale Nederlands, online 2017

moraal

1.(moralen)
de heersende zeden en gebruiken
▼ betekenisverwante termen
hyperoniem: norm
synoniem(en): moraliteit, moreel, zedelijkheid, zeden
hyponiem(en): huwelijksmoraal

2.(moralen)
iemands voorstelling van goed en slecht
▼ betekenisverwante termen
synoniem(en): ethiek
▼ voorbeelden: een dubbele moraa: linconsequente, oneerlijke zedelijke waardering

3.(geen meervoud) (sport) moed en lust om door te gaan, zelfvertrouwen
▼ betekenisverwante termen
synoniem(en): moreel
▼ voorbeelden toen ik de kopgroep zag rijden, kreeg ik weer moraal

4.(moralen) zedenles, lering
▼ betekenisverwante termen
hyperoniem: les
synoniem(en): moralisatie, zedenles
▼ voorbeelden: de moraal van het verhaal; datgene waarom het uiteindelijk draaide

Van Dale EN-NL, online 2017

morality
1 moraalsysteem
zedenleer, ethiek
▼ voorbeelden
commercial morality=ethiek van het zakendoen

2.zie morality play

WordWeb online 2017

morality

1. Concern with the distinction between good and evil or right and wrong; right or good conduct
2.Motivation based on ideas of right and wrong

Uit Wikipedia, juni 2017

Het begrip moraal (of zeden) geeft de handelingen en gedragingen aan die in een maatschappelijke context als correct en wenselijk worden gezien.

Het filosofisch vakgebied van de ethiek richt zich op de vraag ‘wat is een goede moraal?’.
Een universele moraal heeft de pretentie altijd en overal te gelden.

Iets is immoreel als het ingaat tegen de wetten van de ethiek.
Iets is amoreel als het niets met goed of kwaad te maken heeft. Men kan spreken over een gescheiden moraal.

Soms wordt het begrip moraal ook gebruikt in de betekenis van de zedenles. De moraal is dan het motief van een verhaal, de achterliggende gedachte of aanleiding.
…
Moraal wordt in hoge mate bepaald door traditie en de normen / normen en waarden van de samenleving waar iemand deel van uitmaakt.
Zo bestuderen antropologen samenlevingen over heel de wereld. Zij beschrijven de zeden, moraal van volkeren, en merken op hoe sterk verschillend of gelijkend deze zijn met die van andere groepen. Wat ‘immoreel’ is in de ene samenleving kan dus ‘normaal’ gedrag zijn in een andere samenleving.
…
zie wikipedia

From Wikipedia, the free encyclopedia, june 2017

Morality (from the Latin moralis

1.”manner, character, proper behavior”
is the differentiation of intentions, decisions and actions between those that are distinguished as proper and those that are improper.

2. Morality can be a body of standards or principles derived from a code of conduct from a particular philosophy, religion or culture,
or it can derive from a standard that a person believes should be universal.

3. Morality may also be specifically synonymous with “goodness” or”rightness”.

Moral philosophy includes moral ontology, or the origin of morals, as well as moral epistemology, or knowledge of morals.
Different systems of expressing morality have been proposed, including deontological ethical systems which adhere to a set of established rules, and normative ethical systems which consider the merits of actions themselves.
An example of normative ethical philosophy is the Golden Rule, which states that: “One should treat others as one would like others to treat oneself.”

Immorality is the active opposition to morality (i.e. opposition to that which is good or right), while
amorality is variously defined as an unawareness of, indifference toward, or disbelief in any set of moral standards or principles.
(zie Wiki Morality)

← naar vorige hoofdstuk: Een stukje historie
naar volgende hoofdstuk: Kenmerken

——————————————————————- ©2017 horsey — laatst bijgewerkt op 12-10-2019

Info over de website → klik op Zoektocht / Home , Wegwijs of Inhoud
Plaats een reactie → scroll naar beneden of klik op Discussie
Met de Terug-knop van je browser ‘spring’ je naar de vorige webpagina.