Haidt – gewetensontwikkeling

Haidt: een ‘intuitist’ en ‘nativist’.

Haidt noemt zichzelf een “intuitist”, omdat hij van mening is dat onze oordelen over situaties, personen en gebeurtenissen op ‘intuïties’ en niet op rationele overwegingen zijn gebaseerd. Dat beoordelen doen we doorlopend, zonder dat we ons daar bewust van zijn. Onze ratio is daaraan secundair.
Haidt neemt met zijn theorie stelling tegenover de lange tijd dominante ideeën van Kohlberg voor wie emoties irrelevante bijproducten van rationele redeneringen waren.

Gevoelens in je buik

Met ‘intuïties’ bedoelt Haidt: snelle, door emoties gestuurde reacties, die zonder reflectie tot stand komen, ook wel gut-feelings genoemd. Achteraf over zo’n automatisch gevormde intuïtie redeneren leidt, volgens hem, meestal tot het bekrachtigen van het reeds langs intuïtieve weg gevormde oordeel. ¹ Je zou dat ook rationalisaties kunnen noemen.
De rol die Haidt aan emoties in relatie tot de ratio toeschrijft, is dan ook volkomen tegengesteld aan wat Kohlberg daarvan dacht.

Intuïtieve ethiek

Ook morele oordelen komen, volgens Haidt, op die intuïtieve manier tot stand. Hij vindt dat er in de theorieën over de morele ontwikkeling teveel nadruk is komen te liggen op empathie en op schuldgevoelens. Hij is meer geïnteresseerd
in andere morele emoties, waartoe hij ook kwaadheid, schaamte, verlegenheid/gêne, afkeer en walging rekent.
Vooral deze laatste twee lijken hem te boeien. Als onderbouwing voor zijn ideeën heeft hij namelijk aan proefpersonen situaties voorgelegd die meestal afkeurende, maar ook geschokte reacties en walging, -dus lijfelijk gevoelde reacties-, kunnen oproepen.

Stories

Hij legde de volgende “harmless-offensive stories” aan hen voor met de vraag: “Wat vind je hiervan? “: ²

• • • Een oude vrouw gaat op zoek naar een geschikte poetsdoek om het toilet, dat ze een tijdlang verwaarloosd heeft, eens grondig schoon te maken. Ze kan zo gauw niks vinden, totdat ze in een rommelhok de nationale vlag tegenkomt. Ze heeft die al jaren niet meer gebruikt en verwacht dat ook niet meer te zullen doen. Dus gebruikt ze deze voor de schoonmaakbeurt.
  • • Een gezin maakt mee dat hun hond vóór hun huis door een auto wordt doodgereden. Ze hebben weleens gehoord dat hondenvlees heerlijk smaakt, dus snijden ze het dier aan stukken, bereidden het vlees in een pan en eten het bij het avondeten.
  • • Een man haalt ieder weekend een panklare kip bij de supermarkt. Echter voordat hij die in de pan doet, gebruikt hij deze voor zelfbevrediging. Pas daarna stooft hij hem en eet hem op. (alleen voor volwassen proefpersonen)
  • • Julie en Mark zijn broer en zus en studeren beiden op de universiteit. Ze trekken daarbij graag met elkaar op. Tijdens een vakantietrip in het buitenland, komen ze op het idee dat het leuk en interessant zou zijn om eens uit te proberen hoe het is om met elkaar naar bed te gaan, “just for fun”. . Julie is al aan de pil en Mark besluit, voor alle zekerheid, toch ook maar een condoom te gebruiken. Ze genieten er allebei van, maar besluiten het niet nog eens te doen. Het blijft een geheim tussen hen beiden waardoor ze zich nog meer met elkaar verbonden voelen.

Haidt vraagt aan de proefpersonen tegen welk verhaal ze de meeste bezwaren hebben en om uit te leggen waarom, want: “Wat is nu helemaal het probleem? Er is nergens sprake van kwade bedoelingen en niemand wordt door wat er gebeurt geschaad. ”

Het blijkt dat de meeste proefpersonen de opdracht moeilijker vinden dan ze hadden verwacht. Ze komen, in eerste reactie, niet veel verder dan zoiets als: “Nou ja / Jasses! Dat doe je toch zeker niet!”  Het is dan ook Haidt’s bedoeling hiermee aan te tonen dat er eerst een afkeurende emotie is en dat daarna pas een poging tot een rationele verklaring volgt. Ook blijkt , dat de afkeuring meestal blijft bestaan wanneer het de proefpersoon niet goed lukt een bevredigende verklaring te geven. Dus, stelt Haidt, de emotie speelt de hoofdrol en de ratio hobbelt daar wat achteraan. De intuïtieve emotie is ook onmiddellijk; de rationele verklaring volgt maar traag.
Een van zijn bekendste publicaties heeft daarom als titel: The emotional dog with its rational tail. ³ Hij kwam hiermee in een tijd dat Kohlberg’s theorie al een tijdje onder vuur lag, maar nog steeds dominant was. Zijn publicatie leidde tot felle reacties uit dat kamp. ⁴

Ondanks, of misschien wel juist vanwege, het provocerende karakter van zijn onderzoeksvragen, heeft Haidt velen van zijn mening overtuigd, of op z’n minst aan het denken gezet over het veronderstelde primaat van onze rationaliteit.

Universele theorie

Haidt wilde met zijn bevindingen nog een stap verder gaan. Samen met collega’s heeft hij zijn ideeën in een universele theorie, de ‘Moral Foundation Theory’ (MFT), ⁵ trachten onder te brengen. Hierin staan de intuïties centraal. De auteurs gaan ervan uit dat er bij de geboorte al grote aantallen voorkeuren, -die Haidt graag vergelijkt mer smaakvoorkeuren, zoals voor een zoete smaak-,  bestaan  die een kind op velerlei gebied, niet alleen het morele, op problemen voorbereid doen zijn. Het nativisme ligt aan de MFT ten grondslag.

Nativisme

Nativisme staat voor aangeboren kennis, neigingen en vaardigheden. Ze zijn dus niet door leerprocessen verworven. Dit komt in het dierenrijk veel voor, dus is het zinvol je af te vragen of/hoe het voor de mens van belang is.

Evolutionair gezien, hebben snelle, door emoties gestuurde intuïties voor de overleving een voordeel boven trage redeneringen. Ook het aangeboren zijn  geeft voordeel, omdat er geen leerprocessen voor nodig zijn. Een nadeel ervan is echter dat de benodigde kennis/vaardigheid vastligt en dat voor aanpassingen ervan vele generaties nodig zijn, waardoor die veel tijd kosten. Leerprocessen, daarentegen, vergen per individu veel tijd en energie, maar maken snelle aanpassingen mogelijk.

De bedenkers van de MFT gaan ervan uit dat er bij de geboorte al een eerste aanleg  van een ‘moral mind’ aanwezig is. Ze vergelijken die met de kladversie van een boek (“draft”) die door het opdoen van ervaringen nog gecorrigeerd moet worden. Dat houdt in dat er bij de geboorte al bruikbare ‘inhoud’ beschikbaar is die, voor zover nodig, aangepast kan worden.

Voorkeuren / Foundations

In de MFT zojn de voorkeuren in zes polaire categorieën (‘foundations’) onderverdeeld: ⁶:

• • • Zorg (voelen) voor / schade toebrengen   (‘Care / harm’)
    • Eerlijk zijn / oneerlijk zijn   (‘Fairness / cheating’)
    • Loyaal zijn / verraden   (‘Loyalty / betrayal’)
    • Respect voor autoriteit / subversief zijn   (‘Authority / subversion’)
    • Onbezoedeld, heilig zijn / verloederen   (‘Sanctity / degradation’)

De auteurs benadrukken dat hun theorie nog in ontwikkeling is. Ze lijken er vooral naar te streven deze zo universeel mogelijk te maken, waardoor ze zo breed mogelijk kan worden ingezet.

Conclusie

Positieve punten:

1. Haidt heeft aannemelijk gemaakt dat er bij morele kwesties onberedeneerde emoties, die hij intuïties noemt, de hoofdrol kunnen spelen; en ook dat deze mogelijk vaker meespelen dan we ons realiseren. Dit reactiepatroon past bij recente bevindingen bij hersenonderzoek (zie bij Blair).
2. Hij heeft de emoties van walging en afkeer onder de aandacht gebracht. Evolutionair zijn deze belangrijk om snel op bedorven of giftig voedsel te reageren op een manier waardoor ook groepsgenoten voor het gevaarlijke voedsel worden gewaarschuwd. Die reactie is vervolgens ook voor morele kwesties, bijvoorbeeld rond seksualiteit, beschikbaar gekomen.
3. Hij heeft het biologisch voorbereid zijn opnieuw onder de aandacht gebracht. Dit keer toegepast op de morele ontwikkeling. Het principe is niet nieuw en vinden we. bijvoorbeeld, ook bij Bowlby’s hechtingstheorie en Emde’s ideeën over de sociale ontwikkeling van infants, evenals bij Chomsky’s visie op de taalontwikkeling.

Negatieve punten:

1. Haidt generaliseert te gemakkelijk vanuit vergezochte voorbeelden en bagatelliseert daarmee het belang van rationele afwegingen die bij morele kwesties wel degelijk een belangrijke rol kunnen spelen.
   Zo heeft Hoffman ⁷ aangetoond dat bij grensoverschrijdend gedrag  van jonge kinderen (bijv. een ander slaan, of iets afpakken) een goede uitleg van wat dat gedrag voor die ander betekent heel effectief is om dat negatieve gedrag te  verminderen (ook weel ‘empathy induction’  genoemd).
2. Haidt heeft te weinig oog voor en kennis van de kinderontwikkeling. Wat in zijn MFT ontbreekt is de notie dat voor een kind ervaringen noodzakelijk kunnen zijn om de biologische voorbereiding te activeren. ⁸ Zijn voorstelling van zaken suggereert dat wanneer een kind geen corrigerende ervaringen opdoet, er toch een ‘moral mind’ met ‘fabrieksinstellingen’ beschikbaar is om de wereld mee in te gaan.
   Dat lijkt me niet juist. Zo heeft de etholoog Hinde aangetoond dat angst voor slangen bij apen makkelijk is op te wekken, maar pas wanneer ze zien dat een volwassene er angstig op reageert. Ook leren ze daardoor pas adequaat te reageren (op afstand blijven, de groep waarschuwen, etc.). Ik denk dat ook kinderen op zo’n manier met hun aangeboren voorkeuren om moeten leren gaan.
3. De MFT doet, ondanks het centraal stellen van emoties, abstract en afstandelijk aan. Dat komt o.a. door het streven naar brede inzetbaarheid waardoor vaak een te globale, algemene uiteenzetting ontstaat.
   Bijvoorbeeld: ondanks hun bewering dat zij de ‘culturele leerprocessen’ erg belangrijk vinden, wordt de manier waarop die beïnvloeding plaatsvindt nauwelijks uitgewerkt. Ouders, familieleden, leerkrachten, of leeftijdsgenoten krijgen, in hun meest recente boek over de MFT, daarvoor geen rol toebedeeld. ⁹
4. Van Haidt’s theorie gaat de suggestie uit dat het allemaal draait om het oproepen van de juiste emotie. Daarbij wordt de complexiteit en flexibiliteit van het neurobiologische proces in de hersenen onderschat. Zoals Blair (zie voorgaande hoofdstuk) al aangaf worden er tegelijk met de emoties meerdere gebieden van het brein geactiveerd, bijvoorbeeld in de pre-frontale cortex waar evaluatie van het signaal plaatsvindt om te bepalen of er / welke actie nodig is. De manier waarop dit verloopt is afhankelijk van de leeftijd/ervaring/hersenontwikkeling van de betrokkene.
5. Haidt maakt onvoldoende duidelijk dat en hoe de morele ontwikkeling deel uitmaakt van de sociale ontwikkeling, waarbij het kind zichzelf en zijn omgeving moet kunnen leren kennen; waarbij ervaringen pas hun waarde en betekenis krijgen in een affectief klimaat. Daarin ervaart het kind wat, bijvoorbeeld, wederkerigheid, emotionele afstemming en betrokkenheid is. Dat lukt alleen wanneer het intensief kan ‘oefenen’ met emotioneel beschikbare ouders. Zonder dat vertrouwen en veiligheid biedende klimaat blijven ‘intuïties’ nutteloos.
6. Een poging om tot een verklaringsmodel te komen van waaruit de morele ontwikkeling kan worden begrepen ontbreekt. Verklaringen va anderen, bijvoorbeeld vanuit evolutionair perspectief, worden wel genoemd, maar niet verder uitgewerkt.

Politiek en religie

Haidt doet het goed als performer/entertainer, zoals in de TED talk op onderstaande video is te zien. ¹⁰ Hij gebruikt de MFT om uit te leggen waarom er in discussies over politiek of godsdienst vaak oneverbrugbare meningsverschillen ontstaan. Hij verklaart deze o.a. vanuit verschillen in ‘intuïties’.

———————–————– 2.2.5 ——————————— ©2016 horsey

INFO

Informatie over de website →  Wegwijs  of  Inhoud

Plaats een reactie → klik op  Discussie

Gebruik de Terug-knop linksboven om terug te gaan naar de vorige webpagina.

Noten