Waren de opvattingen over en de beleving van het geweten vroeger anders dan in onze moderne tijd?
Misschien kan een vergelijking van de uitbeelding van morele conflicten in oude en moderne drama’s ons een indruk geven.
Morele conflicten vroeger anders?
We zullen een vergelijking maken tussen de manier waarop morele dilemma’s zijn uitgebeeld in thematisch vergelijkbare tragedies.
Het gaat om de drama’s Antigone van Sophocles1 en Orestes van Aeschylos2 die met toneelstukken van Shakespeare3 worden vergeleken: respectievelijk Macbeth en Hamlet.
De eerste twee zijn uit de vijfde eeuw vC. De andere zijn ongeveer 1000 jaar jonger. Klassieke Oudheid versus (bijna) Moderne Tijd (zie Vroegmoderne tijd).
Sophocles en Aischylos schreven in een tijd waarin je een goed mens was wanneer je je rol in de samenleving goed vervulde 4. Je moest doen wat er van een goede slager, koopman of soldaat werd verwacht en dat was voldoende.
In de Westerse cultuur van onze tijd, en ook in die van Shakespeare, — aan de vooravond van de Verlichting–, gaat het niet alleen om wat en hoe je iets doet, maar, veel meer dan in oude tijden, om wat daarbij je motieven en intenties zijn De stap van rol naar intentie maakt de uitbeelding van een moreel conflict een stuk ingewikkelder.
De Griekse Tragici hadden daarom andere methoden nodig dan Shakespeare om een moreel conflict zo uit te beelden dat de toeschouwers begrepen waar het om ging.
De eerste vergelijking gaat tussen Antigone en Macbeth.
Creon, in Antigone, is, net als Macbeth, een machtsbeluste leider voor wiens brandende ambitie alles en iedereen moest wijken.
Antigone wil zich niet neerleggen bij Creons decreet dat haar broer, die in een tweegevecht is gesneuveld, niet mag worden begraven, met de bedoeling om hem te onteren en zijn geest geen rust te gunnen.
Creon straft Antigone, maar krijgt daardoor zijn zoon, die met Antigone wil trouwen, tegenover zich. Ook het koor van burgers kiest de kant van Antigone.
In de dramatische ontwikkelingen die daarop volgen plegen al de leden van zijn gezin zelfmoord en blijft Creon vertwijfeld achter, zichzelf en zijn lot beklagend.
Sophocles beeldt hier een moreel conflict uit door verschillende personages een rol in dat conflict te geven, niet door het voor te stellen als een innerlijk conflict van één persoon.
Shakespeare’s Macbeth vermoordt successievelijk iedereen in wie hij een potentiële rivaal ziet voor de troon. Maar hij moet er een zware prijs voor betalen. Want na verloop van tijd raakt hij zozeer bevangen door angst, schuldgevoel en wroeging dat hij krankzinnig wordt.
Zijn vrouw, die hem aanvankelijk, vanwege eigen ambities, tot zijn wreedheden had aangespoord, pleegt door wroeging zelfmoord. Macbeth sterft in een gevecht met een van zijn rivalen.
Shakespeare toont hier aan zijn publiek een man die geteisterd wordt door zijn geweten, door een innerlijk conflict.
De tweede vergelijking gaat tussen Orestes en Hamlet.
Orestes en Hamlet hebben beiden meegemaakt dat hun vader werd vermoord door de minnaar van hun moeder.
Orestes’ moeder was medeplichtig en hij vermoordde hen beiden. Door de moord op een bloedverwant overtreedt hij een zware wet van de goden. Hij wordt daarom door de Furiën, de wraakgodinnen, meedogenloos achtervolgd.
Andere goden vinden dat niet billijk en besluiten, –in een van de versies van het stuk–, er een rechtszaak van te maken, waarbij Apollo optreedt als advocaat voor Orestes, de Furiën als aanklagers en Pallas Athene als rechter. hij wordt daarbij vrijgesproken.
Ook hier zien we dat Aischylos het morele conflict de vorm geeft van een extern conflict. Blijkbaar is dat de manier waarop hij aan de toeschouwers kan duidelijk maken om welke complexe tegenstellingen het gaat.
Wanneer Shakespeare zijn Hamlet laat twijfelen over de vergelding die de geest van zijn vader van hem heeft geëist, dan toont hij zijn publiek een met zichzelf worstelende persoon.
Blijkbaar is dat voor het publiek, in Shakespeare’s tijd, een voldoende duidelijke uitbeelding van het morele dilemma waar Hamlet mee worstelt. Zijn publiek heeft blijkbaar al geleerd en ervaren dat het geweten zo werkt.
Wat was er vroeger anders?
Sophocles en Aischylos hadden personages in verschillende rollen nodig. Die personen zijn met elkaar in conflict. Het blijft extern. Bij ‘Orestes’ wordt dit mooi verbeeld door een proces voor een rechtbank.
Bij Shakespeare zijn vergelijkbare morele kwesties door personages met een innerlijk conflict uitgebeeld. De ‘rechtbank’ speelt zich af in hun innerlijk. Het geweten is daar rechter, aanklager, advocaat en bestraffer tegelijk.
Het lijkt mij aannemelijk dat dit erop wijst dat het publiek in Shakespeare‘s tijd beschikte over een verder gevorderd inzicht in en een grotere vertrouwdheid met het eigen geweten als ‘strijdtoneel’ van morele conflicten.
Dat zou o.a. kunnen worden toegeschreven aan de invloed van de biecht, die in die tijd al een paar eeuwen verplicht was gesteld voor iedereen (voor details zie Een stukje historie).
Ontwikkelingsstap
Interessant genoeg zien we ditzelfde verschil, tussen beoordeling van het effect en van intentie, ook in de ontwikkeling van kinderen.
Bij een misstap letten heel jonge kinderen vooral op wat er is gebeurd (hoeveel is er stuk gegaan?) en wat oudere kinderen op de intentie (waarom heb je iets stuk gemaakt?). Dit laatste wordt als een vooruitgang beschouwd.
Het lijkt wel of er in de historie ook een ontwikkelingsstap is gemaakt.
Aankondiging:
Lees het hoofdstuk:s: Een stukje historie
——————————————- —————————— ©2015 horsey
bijgewerkt op 11-10-2019
Informatie over de website → Wegwijs of Inhoud
Reactie plaatsen: scroll naar beneden, of klik op Discussie
Gebruik de Terug-knop om terug te gaan naar de vorige webpagina.
- (496 – 406 vC) ↵
- (525 – 456 vC) ↵
- (1564 – 1616) ↵
- Van Tongeren, 2007 ↵
