Zoektocht naar het geweten

Ben je op zoek naar het geweten? Dan vind je hier veel informatie over dat onderwerp. Want ik ben al een tijdje met zo’n zoektocht bezig en heb het resultaat op deze website verzameld.

Mijn belangstelling komt voort uit mijn werk als kinderpsychiater (zie Over … ) en dat heeft mijn manier van zoeken bepaald.

Mijn zoektocht

Je kunt het geweten op allerlei manieren beschrijven (zie Betekenis van de woorden geweten en moraal; Kenmerken en Een stukje historie).
Filosofen en theologen hebben dat al eeuwenlang gedaan. Ze rekenen het geweten meestal tot de metafysica (het boven-natuurlijke’).

Aan het begin van de vorige eeuw kreeg het geweten voor het eerst een plaats in een psychologische theorie (zie Freud). Daarmee kreeg het relevantie voor mijn vakgebied.

Psychische functie

Als psychiater beoordeel je het normale en gestoorde psychisch functioneren van mensen. Dat gaat om psychische functies als: waarnemen, denken, voelen, herinneren, taal en ook het geweten.
Je wilt dat zo objectief mogelijk doen en gebruikt daarom een psychologische benadering.

Empirisch onderzoek

De psychologie werkt met empirisch methoden. Dat wil zeggen dat deze wetenschap voor haar onderzoek en theorieën met waarneembare en controleerbare gegevens werkt (zie Wetenschap – hemels en aards).

De metafysica gaat per definitie over niet-waarneembare en niet-controleerbare zaken ¹

De discussie over de mogelijkheid om het geweten empirisch te bestuderen en de wenselijkheid van een metafysische benadering zal nog wel even blijven voortduren.
Op mijn zoektocht richt ik mij echter alleen op wat er bij empirisch onderzoek over het geweten is gevonden.
Een bredere, filosofische behandeling van dit onderwerp vind ik interessant, maar die hoeft een poging om uit te zoeken wat een empirische benadering ons kan opleveren niet in de weg te staan.
Laten we bekijken waar die ons brengt.

De ontwikkeling van het geweten

Als kinderpsychiater werk je vanuit het perspectief van de ontwikkeling van kinderen en jeugdigen. Bestudering van het geweten begint dan met de vraag: hoe ontwikkelt het geweten zich?
Die vraag leverde enkele klassieke en een aantal recente theorieën op

Klassieke theorieën

• De eerste psychologische theorie kwam van Freud (zie Freud).
• Zijn werk inspireerde een aantal leertheoretici (zie Behavioristen) tot het doen van eigen onderzoek.
• Piaget beschouwde het geweten als een onderdeel van de cognitieve ontwikkeling ² Dat uitgangspunt sprak Kohlberg erg aan en daarom heeft hij Piagets idee verder uitgewerkt (zie Kohlberg).

Recente theorieën

Onvrede met deze klassieke theorieën leidde tot nieuwe ideeën over de gewetensontwikkeling.

• Zo benadrukt Hoffrman het belang van empathie (zie Hoffman).
• Emde en Kochanska beschrijven het belang van positieve wederzijdse relaties van kind en ouders (zie Emde en Kochanska).
• Blair deed neurobiologisch hersenonderzoek naar empathische vermogens en het ontbreken daarvan (zie Blair).
• Haidt staat enigszins apart met zijn aandacht voor aangeboren, veelal emotioneel bepaalde intuïties (zie Haidt)
• De Waal ziet bij primaten voorlopers van het menselijk geweten, met daarvoor noodzakelijke vermogens als wederkerigheid en empathie (zie de Waal) .

Emoties, relaties en aangeboren factoren

Bij de recente theorieën ligt meer nadruk op (positieve) emoties en relaties. Daarnaast blijken ze ook aanlegfactoren belangrijk te vinden voor de ontwikkeling van het geweten.

Dat standpunt verwijst naar een biologische basis, waarbij het gaat om erfelijkheid, maar ook om de evolutionaire ontwikkeling van die erfelijke aanleg. Naast de psychologie wordt daarmee ook de biologie voor onze zoektocht interessant.

Biologische invalshoek

De biologie houdt zich bezig met de studie van levende organismen. Ze heeft een heel breed onderzoeksveld. Van moleculaire biologie (DNA) ³, biochemische processen ⁴, bouw en functie van cellen, het ‘mysterie’ van het leven, evolutionaire ontwikkeling van organen (zoals ons brein), tot vergelijkende gedragsstudies (ethologie), om er een paar te noemen.

De biologie hoort bij de natuurwetenschappen, maar neemt daarin voor een aantal onderdelen, bijvoorbeeld de evolutietheorie, een bijzondere positie in (zie Wetenschap, hemels en aards).

Veranderende visies

Bij het bestuderen van deze theorieën over het geweten werd al gauw duidelijk hoe belangrijk persoonlijke opvattingen daarbij zijn. Over onszelf, over de mens en over de wereld waarin wij leven.

Deze opvattingen maken deel uit van de cultuur waarin we zijn grootgebracht. Ze veranderen met de tijd en kunnen sterk van elkaar verschillen.
Dat maakte het nodig bij onze zoektocht extra ‘uitstapjes’ te maken naar onderwerpen als:
ons wereldbeeld (zie Ons wereldbeeld verandert;
ons mensbeeld (zie Ons mensbeeld verandert;
ons zelfbeeld (zie Wereldbeeld, mensbeeld, zelfbeeld);
de rol van onze hersenen (zie Ons brein-beeld verandert-deel 1, deel 2, deel 3.
ons kind-beeld (zie Ons kind-beeld – vroeger e nu

Daardoor is het mogelijk de meningen en bevindingen van diverse onderzoekers, die zich met het geweten hebben beziggehouden, beter in hun context te zien en te begrijpen (en natuurlijk ook die van onszelf).
Want met het veranderen van die opvattingen verandert ook de visie op dat uiterst individuele deel van onze persoonlijkheid, het geweten.

Veel vragen voor deze zoektocht

Het geweten roept veel vragen op, zoals:
Wat is het geweten nu eigenlijk? Hoe ontwikkelt het zich?
Waarvoor dient het geweten? Word je ermee geboren? Hoe werkt het? En wat is moraal?

Is het geweten uniek menselijk, of hebben ook dieren een geweten? Wortelt het in onze biologie, of overstijgt het ‘de Natuur’? Is het puur geestelijk, of hebben we ook hersenonderzoek nodig om het geweten te begrijpen?
Bestaan er mensen zonder geweten? Hoe komt het dat het geweten bij sommigen niet goed functioneert? (zie ook Vragen en antwoorden ).

Hoe gaat deze zoektocht verder?

Het zoeken naar nieuwe ideeën en het bijwerken van al verzamelde informatie gaat door.
De eerder gestelde vragen (zie Vragen en antwoorden) wachten op antwoorden waarin het tot nog toe verzamelde is verwerkt.
Hoe dat vorm krijgt ligt nog niet vast. Voorlopig staat verdieping van al bestaande opvattingen voorop.
Over het disfunctioneren van het geweten zal ik pas schrijven wanneer de normale ontwikkeling voldoende is uitgewerkt.

———————–————–——————–— ©2019 horsey – laatst bijgewerkt op 08-11-2021

Informatie over de website → klik op Wegwijs of Inhoud
Plaats een reactie → scroll naar beneden of klik op  Discussie
Met de Terug-knop van je browser ‘spring’ je naar de vorige pagina.